رقابت دیرینه ایران و عربستان که در زمان خاتمی به نوعی همکاری و همگرایی منطقه ای
گراییده بود، اینک وارد فاز واگرایی شده است. واگرایی تهران – ریاض بر سر بحرین
آغاز، در سوریه تشدید و در لبنان نمایان شده است.
ایران و عربستان در مسیر واگرایی فزاینده
ایران و عربستان، دو
رقیب منطقه ای به شمار می روند که در بیشتر ادوار، روابط شان تابع متغیرهای متعددی
از جمله رقابت نفتی یا منازعات شیعی- سنی از گرمی و صمیمیت برخوردار نبوده است. در
نتیجه این وضعیت بی ثبات، روابط دو کشور یکبار در زمان دولت پادشاهی ایران و بار
دیگر در جمهوری اسلامی (حج خونین سال ۶۶) قطع شد.
در چنین فراز و نشیبی،
دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی یکی از نادرترین ادوار روابط دو کشور به شمار می
رود که گرمی مناسبات تهران– ریاض تا بدانجا پیش رفت که دو کشور مبادرت به امضای «یادداشت
تفاهم همکاری امنیتی» نمودند. این گرمی روابط محصول سیاست تنش زدایی در روابط
خارجی ایران در دوران خاتمی بود.
حال با انتخاب حسن
روحانی و اتخاذ سیاست تنش زدایی از روابط خارجی ایران (سیاست تعامل سازنده) آیا
مناسبات سیاسی تهران- ریاض به سوی نوع همگرایی پیش خواهد رفت؟ اگر نه، متغیرهای
فعال در واگرایی تهران- ریاض چیست؟ عمده ترین متغیر به عنوان مانع عادی سازی روابط
دو کشور کدام است؟
پرسش های بالا هنگامی
از اهمیت برخوردار است که هاشمی رفسنجانی، معمار روابط تهران- ریاض پس از فوت آیت
الله خمینی (که گناه آل سعود را بدتر از صدام و غیر قابل بخشش دانسته بود)، اخیراً
در مصاحبه ای با روزنامه انتخاب مناسبات دو کشور را «خیلی تیره» و
حاصل «تندروی» هر دو طرف توصیف کرده است.
وخیم تر از روابط کنونی
دو کشور، وی فقدان «برنامه ای مدون» در برابر عربستان را مهم تر از تیرگی روابط دو
کشور برشمرده و با اشاره به دعوتی که از او برای سفر به عربستان شده، مسئولیت را
از خود سلب و متوجه رهبر جمهوری اسلامی دانسته و گفت:« من مسئوليتی ندارم كه بگويم با اين كار موافق يا با آن كار مخالف هستيم. اين كار
در درجة اوّل از اختيارات رهبری و سياست‌های كلی نظام و بعد دولت است. بايد اول در
اينجا[زیر نظر رهبر] طرحی آماده شود كه ما چه می‌خواهيم و آنها چه می‌خواهند....تا
هر كسی كه می‌رود، با "برنامه" برود و مذاكره كند.»
آغاز دوره واگرایی در
روابط تهران - ریاض
به رغم گرمی روابط
ایران و عربستان در دوران خاتمی، با روی کار آمدن محمود احمدی نژاد، دیری نگذشت که
پس از رسیدن بهار عربی به بحرین نه تنها رابطه تهران – ریاض بلکه رابطه تهران با
اکثر کشورهایی عربی به سردی گرایید تا آنجا که مراکش مبادرت به قطع رابطه با تهران
نمود و کویت و بحرین نیز برخی دیپلمات های ایران را به عنوان «عناصر نامطلوب»
اخراج نمودند.
با بروز برخی ناآرامی ها
در مناطق شيعه نشين عربستان، ریاض تردیدی به خرج نداد تا انگشت اتهام را به سوی جمهوری
اسلامی نشانه رود. چنین اتهام سنگینی در پی آن بود که حمايت آشکار جمهوری اسلامی از
شيعيان بحرين، عملاً تعارض منافع تهران – رياض را به اوج خود رسانده بود. شاهزاده نايف
بن عبدالعزيز وليعهد و وزير کشور پیشین عربستان، در همين خصوص هشدار داده بود که رياض
«تهديد» عليه کشورهای عرب حوزه خليج فارس را «تحمل» نخواهد کرد و افزوده بود که «هرگونه
آسيب به کشورهای ما، لطمه به همه ما است...عربستان سعودی و بقيه کشورهای عضو شورای يکپارچه برای حفظ ثبات و حاکميت در کنار بحرين و امارات متحده عربی ايستاده اند و مساله امنيت
آنها را به مثابه بخشی از امنيت شورای همکاری به عنوان يک پيکره واحد ارزيابی می کنند.»
(۱۴ ارديبهشت ۹۱)
اين مواضع و گسيل نيروی
نظامی از سوی عربستان به بحرين برای سرکوب معترضان شیعه، نخستین عامل واگرایی
تهران- ریاض را رقم زد. حمايت آشکار عربستان (و قطر) از تسلیح اپوزسيون سوريه، ديگر
عامل شتاب دهنده در واگرایی تهران – رياض به
شمار می رود.
بدين ترتيب در حالی که
تهران منافع خود را در بی ثباتی بحرين (متحد عربستان) می دید، عربستان نيز منافع خود
را در بی ثباتی بشار اسد (متحد جمهوری اسلامی) می بيند.
در یک ارزیابی ساده از
زورآزمایی تهران- ریاض همین بس که اینک عربستان موفق شده در حمايت از متحد خود (بحرين)،
با دخالت نظامی اوضاع را تا حد بسياری آرام کند و در مقابل با کمک کشورهای دوست و
متحد خود، موجبات تضعیف و انزوای رژیم سوریه را باعث گردد. برخی از اقدامات ریاض
علیه بشار اسد (متحد جمهوری اسلامی)، به شرح زیر است:
-
تسلیح ، کمک مالی و لجستیکی سنگین به اپوزسیون سوریه.
-
تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب.
-
تصویب قطعنامه ای در محکومیت رژیم سوریه در مجمع عمومی سازمان ملل (مراجعه شود
به مقاله: تصويب قطعنامه عليه سوريه)
ترور در مقابل ترور:
اوج تیرگی روابط تهران- ریاض
در اهمیت سوریه برای
جمهوری اسلامی همین بس که علی اکبر ولایتی، مشاور بین الملل علی خامنه ای، آن را
«حلقه طلایی» و مهدی طائب آن را استان سی و پنجم ایران و مهم تر از استان نفت خیز خوزستان
دانسته بودند.
از همان آغاز بدیهی می
نمود که حضور سنگین عربستان در جبهه مخالف بشار اسد، تیرگی روابط تهران و ریاض را
دامن خواهد زد. در چنین فضایی بود که وقتی اریک هولدر، وزیر دادگستری امريکا در آبان
۱۳۹۰ مدعی شد با دستگيری یک تبعه ایرانی (منصور ارباب سيار)، طرح ترور سفير عربستان
در واشنگتن ناکام مانده، اعلام این خبر زمينه سوء ظن عربستان به اقدامات تروریستی
تلافی جویانه جمهوری اسلامی را تا بدانجا دامن زد که با احاله موضوع به شورای امنيت خواستار دخالت سازمان ملل در اين
موضوع شد.
در مقابل وقتی یک
عملیات تروریستی مهیب در ۲۹ آبان ۱۳۹۲ دفتر نمایندگی فرهنگی ایران را در بیروت به لرزه
درآورد (که در نتیجه آن نماینده فرهنگی ایران کشته شد)، تهران نیز انگشت اتهام را
به سوی ریاض اشاره رفت. منصور حقیقت‌پور، معاون کمیسیون امنیت
ملی مجلس، در همین خصوص به صراحت مسئولیت این انفجار را متوجه عربستان نمود و گفته
است که: «شواهد حاکی از آن است که سعودی‌ها انفجار تروریستی در مقابل سفارت ایران در
بیروت را هدایت و حمایت کرده‌اند و تمامی نگاه‌ها به عنوان متهم اصلی به سمت عربستان
است.» (مراجعه شود به مقاله: لبنان؛ دور باطل انفجارهای خونین)
سوء ظن تهران به
عربستان آنگاه تشدید شد که "ماجد الماجد" طراح سعودی این عملیات، در
فاصله دو روز پس از دستگیری اش توسط ارتش لبنان، به طرز مرموزی در بیمارستان جان
باخت. لبنان موافقت کرده بود ایران در روند بازجویی از نامبرده حضور داشته باشد.
در کوران این مخاصمات
است که گردن زدن هفده تبعه ایرانی به جرم قاچاق و به ظن دست داشتن جمهوری اسلامی
در ناآرامی های مناطق شیعه نشین این کشور، دیگر پیام آشکار دشمنی ریاض با تهران تفسیر شده است.
(مراجعه شود به مقاله: گردن زدن اتباع ايرانی در عربستان؛ واکاوی پيام ریاض به تهران)
نتیجه گیری:
به شرحی که گفته شد
رقابت دیرینه ایران و عربستان که در زمان خاتمی به نوعی همکاری و همگرایی منطقه ای
گراییده بود، اینک وارد فاز واگرایی شده است. واگرایی تهران – ریاض بر سر بحرین
آغاز، در سوریه تشدید و در لبنان نمایان شده است.
شکست در تغییر ساختار
سیاسی بحرین اگر چه برای جمهوری اسلامی تلخ بود ولی قابل تحمل است در حالیکه دست
شستن از حلقه طلایی (سوریه) مطلقاً در معادلات تهران جایی ندارد.
از آنجایی که بحران
سوریه (که تهران و ریاض هر کدام، یک سوی آن را گرفته اند) به عامل شتاب دهنده در
واگرایی تهران و ریاض تبدیل شده، مادام که این عامل به قوت خود باقی است، روند
واگرایی دو کشور را بیشتر خواهد کرد.
با این توصیف، باید آینده
روابط تهران و ریاض را در گرو یکی از دو پیشآمد محتمل دانست. نخست اینکه بحران
سوریه از طریق راه حل نظامی به سود یکی و زیان دیگری خاتمه یابد که در چنین صورتی
از دست دادن حلقه طلایی سوریه به دلیل دخالت عربستان و متحدانش، برای تهران نابخشودنی
خواهد بود.
دیگر اینکه بحران
سوریه از طریق راه حل دیپلماتیک (مثلا از طریق ژنو۲) به سرانجامی برسد که بقای بشاراسد
را تضمین کند. چنین فرضی در شرائطی که ایران هنوز به عنوان یکی از میهمانان ژنو۲ دعوت
نشده، فرض دشواری به نظر می رسد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر